Jak doprowadzić do zamiany wspólników w spółce cywilnej?

Z założenia skład osobowy w spółce cywilnej ma być niezmienny. Praktyka pokazuje jednak, że modyfikacje grona wspólników nie należą do rzadkości. Przy tzw. zamianie wspólnika należy zachować szczególną ostrożność. W świetle aktualnego orzecznictwa Sądu Najwyższego zbycie udziału spółkowego należy uznać za nieważne. Nie ma jednak przeszkód, aby wspólnik wystąpił ze spółki, a w jego miejsce wstąpiła inna osoba. W przypadku spółek z nieruchomościami trzeba pamiętać o zachowaniu szczególnych wymogów formalnych.

Zamiana wspólnika w spółce cywilnej

Kodeks spółek handlowych reguluje możliwość przeniesienia ogółu praw i obowiązków wspólnika handlowej spółki osobowej na inną osobę. Spółka cywilna uregulowana jest natomiast w Kodeksie cywilnym, a jego przepisy milczą w kwestii zbycia członkostwa w spółce.

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 21 listopada 1995 r., sygn. akt III CZP 160/95, stanął na stanowisku, że dopuszczalne jest wstąpienie do spółki cywilnej nowego wspólnika i przejęcie przez niego dotychczasowych zobowiązań i uprawnień za zgodą pozostałych wspólników, w tym jednocześnie występujących ze spółki. SN uznał, że wspólnik może rozporządzać swoimi prawami w chwili wystąpienia ze spółki. SN podzielił ten pogląd później m.in. w wyroku z dnia 24 września 2008 r., sygn. akt II CNP 49/08.

Odwołując się do argumentów przytoczonych przez SN w uchwale z 1995 r. uznawano za dopuszczalne zawarcie umowy o zbycie członkostwa w spółce cywilnej.

Aktualne stanowisko SN

Pogląd o możliwości zamiany wspólnika nie został jednak zaakceptowany przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 lutego 2009 r., sygn. akt V CSK 325/08. SN w wyroku tym uznał umowę zbycia udziału w spółce cywilnej za nieważną. Z kolei czynność zbycia udziału przez wspólniczkę zakwalifikował jako jej wystąpienie ze spółki, co w przypadku spółki dwuosobowej oznaczało jej rozwiązanie. SN swoje rozstrzygnięcie motywował tym, że zakaz rozporządzania udziałem we wspólnym majątku wspólników (art. 863 K.c.) odnosi się do okresu istnienia stosunku spółki oraz działa także w chwili występowania wspólnika ze spółki, ponieważ konsekwencją wystąpienia jest rozliczenie przewidziane w art. 871 K.c.

Ten tok rozumowania znajduje potwierdzenie w treści uzasadnienia do uchwały 7 sędziów SN z dnia 10 czerwca 2011 r., sygn. akt III CZP 135/10. Orzeczenie to dotyczyło kwestii formy prawnej wypowiedzenia udziału wspólnika w spółce cywilnej w przypadku, gdy majątek wspólny wspólników tej spółki obejmuje nieruchomość bądź prawo użytkowania wieczystego nieruchomości. SN aby rozstrzygnąć to zagadnienie, dokonał analizy prawnej wypowiedzenia udziału w spółce cywilnej. Wskazał, że na skutek jednostronnej czynności prawnej, jaką jest decyzja wspólnika o wystąpieniu ze spółki, traci on zarówno członkostwo, jak i status współwłaściciela majątku wspólników, niezależnie od tego, co jest przedmiotem wspólności, gdyż art. 871 K.c. nie wprowadza w tym zakresie żadnych zróżnicowań. Skutek w postaci utraty uprawnień rzeczowych do wspólnego majątku następuje przy tym z mocy prawa. SN uznał, że występujący ze spółki wspólnik nie nabywa uprawnienia do oznaczonego udziału w majątku wspólnym, a jedynie możliwość żądania wypłaty ekwiwalentu za pozostawione prawa majątkowe. SN podkreślił wyraźnie, że wspólnik, nie mając prawa do określonego udziału w majątku wspólnym, nie mógłby nim dysponować.

Obecnie zatem za niewłaściwe należy uznać odwoływanie się do uchwały SN z 1995 r. jako poparcie tezy o dopuszczalności zbycia udziału w spółce cywilnej. Umowa przekazania udziału w spółce cywilnej będzie nieważna.

Do zamiany wspólnika w spółce cywilnej może natomiast dojść w dwóch etapach (patrz ramka).

ETAPY ZAMIANY WSPÓLNIKA W SPÓŁCE CYWILNEJ

» powiększenie składu wspólników o osobę, która zastąpi jednego z obecnych uczestników spółki.

W tym celu należy dokonać zmiany umowy spółki na podstawie aneksu zawartego pomiędzy dotychczasowymi wspólnikami a osobą przystępującą do spółki.

Z ogólnych zasad prawa cywilnego (art. 77 § 1 K.c.) wynika, iż uzupełnienie lub zmiana umowy wymaga zachowania takiej formy, w jakiej umowa została zawarta (takiej formy, jaką ustawa lub same strony przewidziały w celu jej zawarcia). Jeśli więc umowa spółki została zawarta w formie pisemnej, to taka forma będzie, co do zasady, wystarczająca do wprowadzenia do niej zmian. Jeżeli jednak umowa została zawarta w formie szczególnej, np. w formie aktu notarialnego, to modyfikacja jej treści będzie wymagała dochowania takiej samej formy.

Ponadto gdy w skład majątku wspólnego wchodzą składniki, dla których przeniesienia wymagana jest forma szczególna, konieczne jest zachowanie tej formy. Dla przykładu, jeżeli obejmuje on prawo własności nieruchomości (prawo użytkowania wieczystego), wówczas wymagana jest forma aktu notarialnego (art. 158, art. 237 K.c., por. uchwała siedmiu sędziów SN z dnia 10 czerwca 2011 r., sygn. akt III CZP 135/10). Po zawarciu aneksu spółka będzie liczyła o jednego wspólnika więcej (co najmniej trzech).

» wystąpienie wspólnika i rozliczenia

Wspólnik, który chce wystąpić ze spółki, może np. następnego dnia po powiększeniu grona wspólników, wypowiedzieć swój udział w spółce cywilnej (stosownie do treści art. 869 K.c. bądź na zasadach umownych). Oświadczenie wspólnika dotyczące wystąpienia ze spółki może być sporządzone w zwykłej formie pisemnej. Jednakże gdy w skład wspólnego majątku wspólników wchodzi nieruchomość, wówczas ze względu na konieczność ujawnienia zmiany składu wspólników w księdze wieczystej, należy zachować formę pisemną z podpisem notarialnie poświadczonym.

Wystąpienie ze spółki cywilnej liczącej trzech wspólników lub więcej powoduje, iż osoba ustępująca przestaje być wspólnikiem, natomiast spółka istnieje dalej i łączy pozostałych wspólników. Występujący wspólnik traci także swój udział we wspólnym majątku wspólników na rzecz pozostałych uczestników spółki. Muszą oni jednak się z nim rozliczyć stosownie do treści art. 871 K.c. lub zgodnie z umownymi ustaleniami. Nie ma zatem przeszkód, aby wspólnicy i osoba, która faktycznie ma zająć miejsce ustępującego wspólnika, ustalili, że osoba przystępująca do spółki wniesie tytułem wkładu określoną sumę, która odpowiadać będzie tej, jaką przy wystąpieniu ze spółki ma otrzymać wspólnik kończący współpracę. Zmiana umowy spółki w zakresie wkładu zwiększającego majątek spółki podlega PCC według stawki 0,5%.

» formalności w urzędach

Osoba fizyczna, która przystępuje do spółki cywilnej prowadzącej działalność gospodarczą, powinna mieć już wpis w CEIDG. Jeżeli takiego wpisu nie ma, musi go uzyskać. We wniosku o wpis do CEIDG może wskazać jako datę rozpoczęcia działalności planowany dzień przystąpienia do spółki cywilnej. Po uzyskaniu członkostwa w spółce cywilnej, nowy wspólnik swój wpis w CEIDG musi uzupełnić o NIP i REGON spółki cywilnej.
Osoba fizyczna, która wystąpiła ze spółki cywilnej, musi złożyć wniosek o wykreślenie wpisu w CEIDG (gdy nie będzie już prowadzić działalności gospodarczej) bądź o zmianę wpisu (o ile będzie prowadzić działalność gospodarczą w innej formie czy też w innej spółce cywilnej).
Osoba przystępująca/występująca ze spółki powinna też indywidualnie ustalić, jaki wpływ ma rozpoczęcie/zakończenie działalności w ramach spółki na objęcie jej obowiązkowymi ubezpieczeniami społecznymi i ubezpieczeniem zdrowotnym ewentualnie wyłączenie spod obowiązkowych ubezpieczeń. Następnie trzeba złożyć stosowne dokumenty w ZUS.
Spółka cywilna zmiany składu osobowego musi zgłosić w urzędzie statystycznym (RG-1 i RG-SC) i skarbowym (NIP- 2 i NIP-D).

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.)